توضيحي در مورد آمار ارائه‌شده در «دنا» و «فنخا» در مورد موجوديِ نسخه‌هاي خطي ايران – مجتبی درایتی
از آنجا كه در پژوهش‌ها و گزارش‌هاي مربوط به نسخه‌هاي خطي مكرر به آمارِ ارائه‌شده در «دنا» و «فنخا» در موردِ موجوديِ نسخه‌هاي خطيِ ايران و به طورِ خاص تعدادِ نسخه‌هاي خطيِ موجود در كتابخانه‌هاي مختلفِ ايران استناد مي‌شود، تذكرِ چند نكته در موردِ اين آمار خالي از لطف نيست. عدمِ توجه به اين نكات موجبِ برخي سوءبرداشت‌ها يا تفسيرهاي اشتباه از اين آمار و بعضاً موجبِ تشكيكِ بي‌وجه در اين آمار يا نقدِ ناوارد بر آنها شده است. دامنه‌ي اين تفسيرهاي اشتباه بعضاً چنان گسترده شده است كه حتي دامنِ افرادِ محققي همچون دكتر متقي را نيز گرفته است و ايشان در دو يادداشتِ مكرر (كه من آنها را در كانالِ بساتين ديدم) آمارِ ارائه‌شده در اين آثار را «كاملاً اشتباه و مطلقاً غيركارشناسانه و غيرفني» دانسته‌اند.
- آمارِ نسخه‌هاي موجود يا آمارِ نسخه‌هاي معرفي‌شده؟
انتظار مي‌رود ناقل و ناقدِ محقق و متقي آمار را با توضيح و توصيفش بخواند و نقل و نقد كند؛ يعني همان‌طور كه در همه جا قبل از ارائه‌ي آمار گفته شده، اين آمار مربوط به نسخه‌هاي فهرست‌شده‌اي از كتابخانه‌ها است كه تا هنگامِ انتشارِ «دنا» يا «فنخا» اطلاعاتِ آنها به دستِ صاحبِ دنا و فنخا رسيده است و در «دنا» و «فنخا» استفاده شده است، نه كل موجوديِ آن كتابخانه‌ها. چه در مقدمه‌ي «دنا» و چه در مؤخره‌ي «فنخا» پيش از ارائه‌ي آمارِ نسخه‌هاي خطيِ كشور صريحاً ذكر شده است كه «آنچه در اين گزارش مي‌آيد، معرفي و حجمِ دست‌نوشت‌هاي برخي مراكزِ عمده در ايران است كه داراي بيشترين حجمِ نسخه‌ي معرفي‌شده هستند نه لزوماً ذخايرِ موجود در آن» (دنا، جلد 1، صفحه سي؛ تأكيد از من) يا «آمارِ ارائه‌شده تنها تعدادِ نسخه‌هاي معرفي‌شده در هر كتابخانه يا هر شهر را دربر مي‌گيرد و لذا موجوديِ معرفي‌نشده در كتابخانه‌ها يا شهرها در آن لحاظ نشده است» (فنخا، جلد 45، صفحه 1029؛ تأكيد از من). همين مضمون در مقدمه‌ي ويراستِ دومِ «دنا» كه كارِ تدوينِ آن به پايان رسيده و ان شاء الله سالِ آينده منتشر خواهد شد، نيز تكرار شده است. معناي عبارات مشخص است، ولي مي‌توان به بيان ساده‌تري آن را بازگو كرد: آماري كه از نسخه‌هاي خطيِ كتابخانه‌هاي مذكور ارائه شده است، صرفاً مربوط به نسخه‌هايي است كه فهرست شده‌اند و فهرستِ آنها تا زمانِ انتشار «دنا» يا «فنخا» يا ويراستِ دوم «دنا» به دستِ مؤلفِ «دنا» و «فنخا» رسيده است؛ يعني در موردِ ويراستِ اولِ «دنا» نسخه‌هاي فهرست‌شده تا سالِ 1388، در موردِ «فنخا» نسخه‌هاي فهرست‌شده تا سالِ 1391 و در موردِ ويراستِ دومِ «دنا» نسخه‌هاي فهرست‌شده تا سالِ 1396 كه اطلاعاتِ آنها به دستِ مؤلفِ «دنا» و «فنخا» رسيده است، در آمارِ ارائه‌شده منظور گرديده‌اند. لذا اين آمار، ابتدائاً نشان‌دهنده‌ي تعدادِ نسخه‌هاي معرفي‌شده در «دنا» و «فنخا» از موجوديِ كتابخانه‌هاي مذكور است، و بعد از آن، نشان‌گرِ ميزانِ عزمِ مسؤولانِ كتابخانه‌هاي مذكور در معرفيِ ذخايرِ خود است، و به هيچ وجه در هيچ جا ادعا نشده است كه اين آمار، آماري در موردِ كلِ نسخه‌هاي موجود در كتابخانه‌هاي برترِ ايران است (گرچه تا حدودي مشت نمونه‌ي خروار باشد).
به طورِ مثال، مؤلفِ «دنا» و «فنخا» خود مي‌دانسته است كه در كتابخانه‌ي آيت الله مرعشي تعدادِ زيادي نسخه‌ي فهرست‌نشده وجود دارد، ولي چون اطلاعي از كميت و كيفيتِ آنها به طورِ مستند در اختيارِ هيچ كس، احتمالاً جز متوليانِ كتابخانه‌ي مذكور، نيست، طبيعتاً از آنجا كه بنا داشته است آمارِ تخميني و حدسي و غيردقيق و غيركارشناسي ارائه ندهد، آمارِ آن نسخه‌هاي نامعلوم را در آمارِ ارائه‌شده در «دنا» و «فنخا» محاسبه نكرده است و به آنچه در فهرست‌هاي آن كتابخانه آمده است با عنوانِ «آثارِ معرفي‌شده از آن كتابخانه» بسنده كرده است (افزايشِ تعدادِ نسخه‌هاي معرفي‌شده از اين كتابخانه در فاصله‌ي انتشارِ ويراستِ اول و دومِ «دنا» صرفاً به سببِ افزايشِ سرعتِ انتشارِ مجلداتِ فهرست‌هاي آن كتابخانه بوده است و نيز افزودنِ اطلاعاتِ نسخه‌هاي عكسي و بعضي نسخه‌هاي سنگي موجود در آن كتابخانه).
بد نيست نگاهي بياندازيم به آمارِ ارائه‌شده از نسخه‌هاي ده كتابخانه‌ي برترِ ايران از حيثِ نسخه‌هاي معرفي‌شده در ويراستِ اولِ «دنا»، «فنخا» و ويراستِ دومِ «دنا» (توضيح اين‌كه ترتيبِ كتابخانه‌ها بر حسبِ آمارِ ارائه‌شده در ويراستِ دومِ «دنا» است):
| نام كتابخانه | تعداد نسخه‌ها در «دنا» (سالِ 1388) | تعداد نسخه‌ها در «فنخا» (سالِ 1391) | تعداد نسخه‌ها در «دنا 2» (سالِ 1396) | |
| 1 | مجلس شورا | 43272 | 51980 | 56568 |
| 2 | آستان قدس | 28446 | 40011 | 51672 |
| 3 | ملي | 20885 | 20922 | 51206 |
| 4 | دانشگاه تهران (كتابخانه مركزي + كتابخانه‌هاي دانشكده‌هاي مختلف) | 40700 | 42566 | 44858 (32237 خطي + 12629 عكسي) |
| 5 | آيت الله مرعشي | 29827 | 37346 | 41356 (36150 خطي + 5206 عكسي) |
| 6 | ملك | 17569 | 17438 | 18101 |
| 7 | آيت الله گلپايگاني | 15671 | 15704 | 15703 |
| 8 | مركز احياء ميراث اسلامي | 13286 | 13340 | 15494 (8906 خطي + 6588 عكسي) |
| 9 | مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامي | – | 7320 | 7329 (4142 خطي + 3191 عكسي) |
| 10 | وزيري يزد | 6927 | 6957 | 6985 |
با توجه به اين‌كه فرايندِ خريدِ نسخه‌ي خطي در برخي از كتابخانه‌هاي فوق كاملاً يا تقريباً متوقف شده است، افزايشِ چنداني در آمارِ نسخه‌هاي خطيِ آنها در فاصله‌ي انتشارِ ويراستِ اول و دومِ «دنا» (و نيز بعد از اين) مشاهده نمي‌شود، ولي در موردِ برخي كتابخانه‌هاي ديگر افزايشِ چشمگيري ديده مي‌شود و طبيعتاً پس از اين هم ادامه خواهد داشت (و اگر اين آمار را به طورِ مثال در سالِ 1400 دوباره به‌روز كنيم احتمالاً در ترتيبِ كتابخانه‌ها و نسخه‌هاي آنها تغييري ايجاد خواهد شد). به طورِ خاص در دو موردِ كتابخانه‌ي ملي و كتابخانه‌ي آستانِ قدس افزايشِ تعدادِ نسخه‌هاي معرفي‌شده در فاصله‌ي ويراستِ اول و دوم «دنا» از ورودِ اطلاعاتِ نسخه‌هايي كه فهرستِ آنها هنوز منتشرنشده ناشي شده است. به طورِ خاص مسؤولانِ كتابخانه‌ي ملي در اين اواخر همكاري بسيارِ خوبي با نگارنده‌ي «دنا» و «فنخا» داشتند و اطلاعاتِ اوليه‌اي را از نسخه‌هايي كه هنوز فهرستِ تفصيليِ آنها منتشرنشده بود در اختيار قرار دادند (همان كاري كه مسؤولانِ اسبقِ كتابخانه‌ي مجلسِ شورا قبل از انتشارِ ويراستِ اولِ «دنا» انجام داده بودند كه موجب شده بود حتي قبل از شروعِ نهضتِ اتمامِ كارِ فهرست‌نويسيِ نسخه‌هاي آن كتابخانه، كتابخانه‌ي مجلسِ شورا از همان اولين آمارِ ارائه‌شده در ويراستِ اولِ «دنا»، در رتبه‌ي اولِ كتابخانه‌ها از حيثِ نسخه‌هاي معرفي‌شده قرار بگيرد). همكاريِ كتابخانه‌ي آستانِ قدس از اين حيث بسيار كمتر از دو كتابخانه فوق الذكر بود و علي‌رغم مراجعاتِ مكرر و پيگيرانه (كه پدرم و نيز خودِ من قبل از تدوينِ «فنخا» و دوباره قبل از تدوينِ ويراستِ دومِ «دنا» به آن كتابخانه كرديم) نهايتاً دلشان نيامد مستقيماً اطلاعاتِ نسخه‌هاي فهرست‌نشده‌ي خود را در اختيار قرار دهند، ولي از آنجا كه اطلاعاتِ اوليه‌ي نسخه‌هاي خود را در روي سايتِ كتابخانه در اختيارِ مراجعان قرار مي‌دهند، مستند به همين اطلاعاتِ موجود در سايت توانستيم بخشي از آن اطلاعات را در «فنخا» و ويراستِ دومِ «دنا» بياوريم (گرچه اگر همكاري مي‌كردند اين آمار از 51 هزار نسخه‌ي موجود در ويراستِ دومِ «دنا» به همان آمارِ 68 هزار نسخه‌اي كه خود ارائه مي‌دهند بسيار نزديك مي‌شد).
- واحدِ شمارشِ نسخه
واحدِ شمارشِ نسخه در آمارِ مذكور و در تمامِ «دنا» و «فنخا»، يك اثرِ مستقلِ مخطوط است، چه به طورِ مستقل تجليد شده باشد، چه در كنارِ ديگر آثار با هم در يك مجلد آمده باشد؛ بدين معنا كه در نسخه‌هاي خطي‌اي كه حالت مجموعه‌اي دارند و متشكل از چند رساله از يك يا چند مؤلف هستند، هر يك از اين رساله‌ها يك نسخه محسوب شده، و همان طور كه در متنِ «دنا» و «فنخا» به طورِ مستقل معرفي شده، به طورِ مستقل هم شمارش شده است. لذا ممكن است كسي وارد كتابخانه‌اي شود و صرفاً مجلداتِ نسخه‌هاي خطيِ آن را بشمارد و فرض كنيم به عددِ هزار نسخه برسد، ولي از آنجا كه در «دنا» و «فنخا» در شمارشِ آثار به محتواي مجلدات توجه شده نه صرفِ تجليدِ فيزيكيِ آنها، در اين دو اثر آمارِ نسخه‌هاي آن كتابخانه بيش از اين تعداد خواهد بود. چنانكه احتمالاً برخي بر اساسِ شيوه‌ي محاسبه‌ي مجلد به مجلد در موردِ دانشگاهِ تهران به آمارِ 17 هزار نسخه رسيده‌اند (در حالي كه با توجه به شمارشِ نسخه / اثر تعدادِ آنها به حدود 42 هزار نسخه در «فنخا» رسيده است) و در موردِ كتابخانه‌ي مجلسِ شورا به آمار 25 هزار مجلد (در حالي كه تعدادِ نسخه / اثر در «فنخا» حدود 52 هزار نسخه است؛ ذكر اين نكته بجاست كه در بين نسخه‌هاي كتابخانه مجلس شورا تعداد مجموعه‌ها بسيار بالاست و گويي استاد حائري در خريدِ نسخه‌ها به نسخه‌هاي مجموعه‌اي‌شكل توجهِ خاص داشته‌اند). اين دو سبكِ مختلف در شمارش است، و هر دو درست و دقيق است، اما اين‌كه كدام نوع شمارش براي چه كاري مناسب است، اهلِ تحقيق خود تصميم مي‌گيرند.
3- در بابِ آمارِ درست و كارشناسانه و فني
انتظار مي‌رود كسي كه به دنبالِ آمارِ درست و كارشناسانه و فني است، خود آمارهايي از اين دست ارائه كند، نه آمارهايي بر مبناي حدس و گمان و تخمين، كه بعد كاشف به عمل بيايد كه نه، قضيه اين‌گونه هم كه مي‌فرمايند نيست. براي نمونه، جنابِ دكترِ متقي در يادداشتِ اوليه‌اي كه نوشتند آورده بودند كه: «آستان قدس كه مقام اول را در كشور دارد كه كلا غير واقعي ثبت شده فقط 40000 مجلد قرآن كريم دارند تا چه برسد به نسخ ديگر!» [علامتِ تعجب در خودِ متنِ آقاي متقي هست]. البته ايشان بعد از ارائه‌ي آمار، از مسؤولين كتابخانه‌ي آستانِ قدس آمارِ دقيق را مي‌پرسند و مسؤولين كتابخانه مي‌گويند كه علاوه بر 68 هزار نسخه‌ي كتابخانه‌ي آستان قدس، 18000 نسخه (مجلد) (!) قرآن [علامتِ تعجب از من است] نيز در اين كتابخانه وجود دارد. فاصله بين 40 هزار تا 18 هزار بسيار زياد است، و من هم همچون آقاي متقي مي‌مانم در انتخاب بين قسمِ حضرتِ عباس و دمِ خروس. البته همان‌طور كه از محققي همچون آقاي دكتر متقي انتظار مي‌رفت ايشان بعد از پرسش، آمارِ اوليه‌ي خود را تصحيح كردند، ولي سؤالي كه به ذهنِ همچو مني خطور مي‌كند اين است كه آمارهاي ديگري كه ايشان ارائه مي‌دهند چه اندازه مشابه با آن آمارِ اوليه‌ي تخميني و حدسي (و غلط و غيركارشناسانه و غيرفنيِ) 40 هزار است و چه اندازه مشابه با آمارِ ثانويه‌ي مستند (و درست و كارشناسانه و فنيِ) 18 هزار؟
نكته‌ي آخر اين‌كه هر چه از آمار در «دنا» و «فنخا» هست و هر چه از اطلاعات كه در متنِ اين دو اثر آمده است، همگي مستند به سند و مأخذ است. حتي يك نسخه بدونِ ذكرِ منبع در «دنا» و «فنخا» معرفي نشده است. حتي يك آمار در اين دو اثر نيامده كه سندش در خودِ متنِ «دنا» و «فنخا» وجود نداشته باشد. لذا اگر كسي فكر مي‌كند در «فنخا» مثلاً 52 هزار نسخه با ذكرِ مأخذ از كتابخانه‌ي مجلس معرفي نشده است، مي‌تواند برود، «فنخا» را بردارد و بشمارد تا دلش آرام بگيرد؛ همان‌طور كه تعدادِ كلِ نسخه‌هاي معرفي‌شده در ويراستِ نخستِ «دنا» كه حدودِ 300 هزار نسخه است و در ويراستِ دومِ «دنا» كه حدود 400 هزار نسخه است، نيز به ترتيب شماره‌گذاري شده است و قابلِ استناد است.
مجتبي درايتي
مدير عامل مؤسسه فرهنگي پژوهشي الجواد
ويراستار دنا و فنخا
19 دي 1397
